'The masses are always wrong - Wisdom is doing everything the crowd does not do. All you do is
reverse the totality of their learning and you have the heaven they're looking for.'

Charles Bukowski

Lopend door de tentoonstelling 'Bang voor Kunst’ in het Kunstenlab zie en hoor ik drie verschillende verhalen. Een historisch verhaal van tegengeluid of lawaai als een soort verkenning van het ongewone als antwoord op het ‘gewone’; een verhaal over de vernietigende invloed van de mens op alles om ons heen en een min of meer ironisch verhaal als tegengeluid ten tijde van neoliberalisme dat net zo goed het verhaal is over de eenvoud en het gemak van beïnvloeding en manipulatie.

Ze lijken in mijn denken te passen. Ik heb een somber mensbeeld en heb weinig vertrouwen in de toekomst. De mensheid lijkt ten onder te gaan aan geweld, vervuiling, gebrek aan vertrouwen etc. En misschien is dat prima. Laat de boel maar in de soep lopen. Ondanks deze ogenschijnlijk relativerende houding roept het veel boosheid in mij op. Ik grom en bijt
en dat kost mij meer energie dan ik heb en per saldo bereik ik er niets mee. Onmacht tergt. Het is een gevoel dat ik deel met Dominique Himmelsbach de Vries die ik meerdere keren sprak over dit soort zaken. Maar ook over hoe spiegels beide kanten laten zien. Dat is wat deze tentoonstelling eigenlijk prima doet. Ze gaat immers evenzeer over geschiedenis als over de toekomst en daarmee dus over nu. Het verhaal van toen is het verhaal van nu zoals het verhaal van de toekomst van nu is. Boosheid en onmacht gaan al lang hand in hand en de kunstenaars tonen dit vaak in de verwijzing naar goed of kwaad. Het is aan de kijker te luisteren naar dat verhaal en zelf een oordeel te vormen. 

In dezelfde periode dat Russolo de Intonarumori maakte en daar uitvoeringen mee gaf, vernieuwde de wereld in een hoog tempo, botsen oude en nieuwe denkbeelden op elkaar, gingen futurisme en fascisme soms hand in hand en brak WOI uit. Zijn instrumenten riepen zowel zeer boze als zeer positieve reacties op. Ook nu botsen die oude en nieuwe werelden en denkbeelden op elkaar, is het kapitalisme nog altijd leidend, gaat vernieuwing harder dan ooit en is nationalistisch denken ‘gewoner’ dan het in lange tijd is geweest. Kunstenaars in de tentoonstelling ‘Bang voor kunst’ tonen dit op elk hun eigen wijze. Zo geeft Wessel Westerveld ruimte aan het tegengeluid en aan ‘anders denken’ door de herintroductie van de Intonarumori van een eeuw geleden. Maar dan in het nu. De mooie maar dystopische landschapsschilderijen van Olphaert den Otter komen voort uit de vernietiging - eerder en nu. En Domenique Himmelsbach de Vries kijkt om zich heen, prikt de omgeving en zichzelf en probeert zo wakker te blijven en te houden. 

Concert Kraftformer 
In Kunstenlab i.s.m. De Perifeer

Wie luistert naar de lawaaimachines hoort mogelijk alleen maar lawaai. En natuurlijk is dat te begrijpen, maar wanneer je bereid bent beter te luisteren hoor je ritmes, volumeverschillen, verschillende tonen -al dan niet atonaal- en vertelt het op die manier een ander verhaal. Wie kijkt naar schilderijen leest misschien het verhaal van de schilder maar het is niet ondenkbaar dat de kijker wegdroomt bij het beeld en zo zichzelf een volledig ander verhaal vertelt. Soms hoef je alleen maar te luisteren naar het verhaal om er een bijna tegengesteld verhaal in te horen. En soms levert dat ruis op die zich helemaal niet direct laat herkennen als een verhaal. Veel kunstenaars vertellen zo een verhaal. Vaak gaat het over liefde maar even vaak over vernietiging. Of de combinatie daarvan. Zij confronteren de kijker niet alleen met de boze buitenwereld, maar ook met zichzelf. En mogelijk bieden die aandacht en die verhalen ook oplossingen en is de toekomst veel minder hopeloos dan ik denk en voel en wordt het tijd om het beeld om te zetten en te gaan kijken en vooral te luisteren. Naar elkaar maar zeker ook naar onszelf.

Zoals de dichter Jan Arends in het gedicht:

Ik
schrijf gedichten
als dunne bomen.

Wie
kan zo mager
praten met de taal
als ik?

Misschien is mijn vader
gierig geweest
met het zaad.

Ik heb
hem nooit
gekend,
die man.

Ik heb
nooit
een echt woord gehoord
of het deed pijn.

Om pijn
te schrijven
heb je
weinig woorden
nodig.

Met deze paar worden, vormgegeven in een paar kleine zinnen, zei hij zo veel. Balde hij pijn en wijsheid samen tot een indrukwekkend verhaal zonder veroordeling van iets of iemand, waarin de lezer het verder moet invullen, eigen moet maken om het verhaal van Jan Arends te kunnen vertellen. Lezen als vorm van luisteren. Luisteren kan op veel manieren. Lezend, kijkend, dromend, verlangend. Maar ook naar veel verschillende geluiden. Naar ruis bijvoorbeeld. Ruis omvat het hele verhaal. Of juist het ontbreken er van. Ruis inspireert, tergt, pleziert of geeft rust. Ruis is alles, zelfs stilte of wat op stilte lijkt. Luister maar naar de ruimte - space. En als het er niet is hoor je het ruisen van het bloed in je oren. We kunnen en willen niet zonder ruis. Witte ruis - een waterval of de zee bijvoorbeeld - wordt als prachtig ervaren; het geluid van een snelweg als storend en ongezond. Maar komt dat niet voort uit het ingebakken idee dat verkeersgeluid irriteert? Domenique vertelde dat hij zijn boot naast een brug heeft liggen waar veel verkeer overheen rijdt. Voor hem klonk dat verkeer na verloop van tijd als een waterval. Jeroen Diepenmaat liet met zijn geluidswandelingen en met Instant Compositie mensen juist bewust luisteren naar de omgeving -inclusief weggeluiden, bladblazers en andere niet direct ‘aantrekkelijke’ geluiden- om zich een nieuw, vaak fraaier beeld van de omgeving te kunnen vormen. Door bereid te zijn te luisteren wordt er ruimte geopend voor ‘anders’ en wellicht zelfs meer. Luisteren naar het verhaal van. En luisteren is precies wat wij niet meer zo goed lijken te kunnen. Omdat we het niet willen, omdat het tijd kost of omdat het pijn doet. 

z.t. | Olphaert den Otter 

Het gevoel van dystopie, van het einde der tijden, naast de grootschalige vernieling van het ecosysteem en de vervuiling van aarde en water en lucht komen voort uit het niet (willen/kunnen) luisteren. Dat geldt ook voor de misère van mensen die andere zorg nodig hebben dan verpleging of behandeling bij een ongeluk of ziekte. Bijvoorbeeld voor de almaar terugkerende ellende van mensen met een psychische aandoening die voor veel onrust op straat zorgen. Ook zij willen hun verhaal vertellen, ook al lijken zij te leven in een volledig andere dimensie. Hun verhaal is echter net zo waar. De denkbeeldige stemmen in hun hoofden zijn voor hen net zo echt als de stemmen die daarbuiten tegen hen beweren dat het hersenspinsels zijn. Wat helpt is een luisterend oor en begrip. Dat eerste lukt nog wel eens. Oppervlakkig luisteren is niet moeilijk. Maar luister vertalen naar begrip is iets anders en vraagt veel lenigheid. Kunstenaars tonen zich nog wel eens lenig en daarmee kunnen zij wegbereiders zijn voor de minder lenigen. Zij helpen te luisteren en daarmee te zien en daarmee tot gerichte oplossingen of ideeën te komen waar iedereen wat aan heeft. 

Welbeschouwd is het werk van Domenique lenig en bestaat uit verhalen en gaat daarmee over luisteren. Bekend is zijn doorlopende houtgravure guerrilla project ‘A Paper Monument for the Paperless’, waarin hij aandacht probeert te krijgen voor ‘ongedocumenteerden’. Het verhaal van de onmenselijke situatie waarin uitgeprocedeerde vluchtelingen leven. En dat zie je ook in zijn andere werk. Hij ‘bezette’ in 2007 een billboard aan de A28 met de tekst: ‘Ik ben begaan met jullie ellende’. Dat is nogal een statement. Ook om begaan te zijn moet je luisteren, anders is het zonder inhoud en daarmee een obligate opmerking die alle kracht wegneemt van het statement. Hij wilde mensen aanzetten hierover na te denken en zocht een groot publiek. Domenique luistert naar mensen en wil het bijbehorende verhaal vertellen. Maar luistert hij goed? Of selectief? Wil hij niet alleen provoceren? Of is hij niet gewoon boos? Het werk dat in deze tentoonstelling centraal staat is misschien wel juist het niet luisteren naar mensen die achter hun held Geert Wilders aanlopen. Die zelfs bereid zijn een deurmat met zijn afbeelding te kopen, niet beseffende dat zij daarmee hun voeten afvegen aan zijn gezicht. Cynischer en provocerender krijg je het niet en polarisatie dreigt. Het zijn immers juist die mensen die roepen dat ze niet gehoord worden en uit onmacht achter een bedenkelijk type als Wilders aanlopen omdat hij hen stemt lijkt te geven. En misschien is dat ook zo. De neoliberale wereld is niet gericht op de gemeenschap en alleen maar op het individu. Het gaat om mij en om niemand anders. En dat heeft zich in de haarvaten van onze wereld genesteld. Het reageren daarop met boosheid zou juist contraproductief zijn. Door het te ‘omarmen’ probeert Domenique het niet alleen in het absurde te brengen maar ook ruimte te bieden voor het verhaal van die mensen. Het is aan de bezoeker van de tentoonstelling te luisteren.

 Installatie Wilderswebwinkel.nl | Domenique Himmelsbach de Vries

Op zijn website schrijft Domenique: ’’Het is net wat de markt doet met subversiviteit: het verkopen van Joy Division-t-shirts bij H&M verandert de band in een leeg logo. Als iemand je hart met haat verlicht, zou ik deze ‘liefde en vriendelijkheid’ aanraden en hem knuffelen totdat hij niet meer tegen je kan zijn. Wilderswebwinkel is mijn meest verkeerd begrepen en contra-intuïtieve idee, dat ik zie als het meest radicale middel om met politieke polarisatie om te gaan.” En dat is waar dit werk om begonnen is en hoe het zijn lenigheid toont. Het was een ‘artistiek reactie antwoord’ op cultuurbezuinigingen. Maar ook een manier om invloed te krijgen op die polarisatie. “Met mijn achtergrond in activisme en enige kennis over de Hermetische wet van polariteit, wist ik dat wie tegen is, vijanden creëert. Dat jezelf polariseren je tegenstander alleen maar een sterkere oppositie identiteit geeft, waardoor een oplossing alleen nog maar verder weg ligt. Een antwoord om deze dynamiek te omzeilen zou een hyper-optimistische viering van onze tegenstander kunnen zijn.“Met andere woorden, omarm je tegenstander om in elk geval je verhaal verteld te krijgen.
Die denkwijze heeft er toe geleid dat hij in de video “alleen het slecht geeft me gevoel” laat zien dat hij in 2009 stemt op wie hij het meest verafschuwt en vreest. [Geert Wilders op dat moment]. Hij zegt hierover: ‘ik doe dit uit de waanzin van mijn abstracte invloed’. Maar hij geeft er ook mee aan zich machteloos te voelen wanneer hij een ongehoorde stem uitbrengt op dat wat hij eigenlijk steunt. Door het tegenovergestelde te doen hoopt hij een stem te krijgen. 

Wat is het met luisteren? Hoe komt het dat zoveel mensen zich ongehoord voelen? Dat ‘machthebbers’ - in welke vorm dan ook - doof zijn voor de geluiden uit de samenleving? Uiteraard is het antwoord dat macht corrumpeert. Eenmaal bovenaan staat men niet graag de macht af en meer smaakt het naar meer. En om dat in stand te houden worden muren gebouwd om anderen buiten te houden. Hoe minder van het buitengeluid naar binnen sijpelt, hoe minder ‘last’ men krijgt van wroeging. En om die muren in stand te houden worden enkelingen toegelaten tot het domein. Politici en ambtenaren zijn de eerste. Maar ook de eigen werknemer wordt voor het karretje geplaatst. Geef het volk 'Panem et circenses’ ‘brood en spelen’ en het zal meegaand en rustig zijn. Maar in deze tijd, met een veelvoud aan soorten van en bronnen aan informatie, wordt dat steeds moeilijker. De troon is omgebouwd tot een karikatuur bij Lucky TV en politieke partijen zijn vermalen tot one-issue clubjes die het eigenbelang voor het groter belang stellen. De oude macht is ontmacht en overgedragen aan nieuwe machthebbers. Het verlangt lenigheid en creativiteit macht te behouden. En dat lijkt hen gelukt en daarin zijn zij te bewonderen. Regerende politici zijn niet langer de beleidsmakers of volksvertegenwoordigers maar de pionnen van de allesbepalende economische macht. De nieuwe machthebbers zijn zo in staat hun imperiums te omgeven met pionnen die wetten en beleid maken die hen juist beschermen.
Het volk kan schreeuwen wat het wil maar de geluiden dringen niet door in de ivoren torens van deze machthebbers. Het gevolg is navenant.

De sociale onrust groeit in de vorm van extremisme; mensen kiezen voor hun eigen belang of beschermen zich tegen hun eigen angst en laten hulpbehoevenden steeds vaker aan hun lot over - sociaal is immers duur en helpt de eigen positie niet vooruit; de tweedeling tussen de haves en have-not groeit met de dag en het klimaat is al zover beschadigd dat herstel niet waarschijnlijk is. En zij die zich roeren worden smalend weggezet als ‘links’ en gek. En als de rechter bepaalt dat het anders moet, wijken zij uit naar plekken waar zij hun macht en invloed kunnen voortzetten. Door de faciliteiten te ontnemen, de financieringsmogelijkheden te beperken, de (werk)ruimte te bezetten en kunst te stigmatiseren als een linkse hobby, weet die machthebber niet alleen het volk maar ook de kunstenaar klein te houden, en zo het andere geluid te dempen en de luisteraar doof te maken. Sommige kunstenaars vertellen dat verhaal en vormen daarmee een bedreiging voor die macht. Zij vertellen het verhaal van het futuristische verleden, van het dystopische nu en van de cynische werkelijkheid. Zij tonen de macht in al zijn verschijningsvormen en in al zijn uitwassen. Het is aan de luisteraar daarmee een nieuw beeld te creëren en een nieuw verhaal te vertellen. Door goed te luisteren, naar elkaar, naar onszelf maar ook naar de natuur en al dat niet direct vanzelfsprekend lijkt, zal men leniger worden. En mogelijk inzien dat economie niet een mechanisme is om door te groeien en rijker mee te worden maar een onderdeel van het algemeen leven dat ons allemaal aangaat. Dat macht het instrument behoort te zijn van een sociale en gezonde wereld waarin niets uitgesloten wordt. Ook dat wat niet mens is niet. Het zal betekenen dat de machthebbers van hun troon gestoten gaan worden waarmee het nu zo zeker lijkende einde misschien toch iets minder zeker is. Maar waarschijnlijk is het niet. De kunstenaar is vaak onhoorbaar en de mens een slecht luisteraar.

luister

trek mij niet in jouw wereld
jouw chaos
lijkt op die van mij
wanneer de muren beklad worden
met duizenden schetsen

ik zal luisteren
en antwoorden
ik zal naast je staan
en mijn beelden vormen
waarover ik zal vertellen

wanneer je huid contact maakt
mijn vingers de groeven lezen
van je tanende huid

dimt het licht
en vliegen de zwaluwen
scherend over het water

het soezen wordt vredig verstoord
door de ruwe taal
van waterhoentjes
opdat ik mijn verhaal vervolg
en jij wellicht luistert

Martin Knaapen

www.martinknaapen.nl

Met dank aan Domenique Himmelsbach de Vries voor de fijne gesprekken en zijn opbouwende bijdragen.

Fotografie: Aalt van de Glind

Bang voor Kunst
In het kader van 'Overijssel viert 75 jaar vrijheid' organiseerde Kunstenlab, De Nieuwe Oost pop en De Perifeer: Bang voor Kunst, een programma over kunst en politiek, (zelf)censuur en artistieke vrijheid en bestaat uit een tentoonstelling, een panelgesprek, twee lezingen, een optreden en een podcast.