Zondag 16 juli opende kunstenaar Jeroen van Westen de tentoonstelling 'voor uw voeten' van herman de vries. Jeroen van Westen schreef een tekst naar aanleiding van de opening waarin hij ook het bijzondere gesprek beschrijft dat volgde met de aanwezige grondeigenaren en -verzamelaars. 

Ik zie in het werk van herman de vries een inspiratiebron om na te denken over hoe de cultuur haar relatie met de natuur kan herzien, met als uitgangspunt dat wij mensen ook natuur zijn. herman omarmt het toeval, erkent geen hiërarchie. Kunst is bij hem gelijkwaardig aan wetenschap. Uit alles spreekt vooral verlangen naar een poëtische verbondenheid met de natuur. Dat verlangen naar die verbondenheid is zijn echte motor, en ook wat hij wil overdragen. Veel van zijn werk lijkt het verzamelen en documenteren van kennis en persoonlijke ervaring, maar ik lees er steeds een uitnodiging in aan ieder om deel te nemen aan de natuur.

Jeroen van Westen opent de tentoonstelling 'voor uw voeten' 

Zijn verzameling aarde is een goed voorbeeld. Aarde is in dat werk niet meer gewoon aarde. Grondmonsters van over heel de wereld worden uitgewreven op papier en opgenomen in het archief van al bijna tienduizend bladen in het museum in Digne les Bains. Voor onze voeten ligt de collectie bodemmonsters uit het IJsseldal. Die zal uiteindelijk ook aan dat archief toegevoegd worden. Ik zie zo’n verwrijving als een direct portret van het landschap waar de aarde uit afkomstig is. Laten we naar de verhalen luisteren die hier voor onze voeten liggen. In de kunst worden kleurvarianten ook wel tonen genoemd. Laten we op zoek gaan naar de grondtonen van dit werk.

In gesprek

Mijn vraag is: wie heeft herman benaderd voor deze tentoonstelling en met welke vraag? 

Gerda van de Glind, Kunstenlab, stapt naar voren. 'We hebben herman gevraagd om werk van hem te mogen tonen in relatie tot het thema van de IJsselbiënnale: aarde, bodem, grond. Hij reageerde enthousiast met een voorstel voor een nieuw werk dat wij hier zelf zouden kunnen uitvoeren. De instructies die hij heeft gegeven voor de uitvoering zijn helder en eenvoudig. Hij vroeg ons om op verschillende locaties langs de IJssel grond te verzamelen: puur de grond, zonder vegetatie. Die mocht komen van de akkers en velden en van de oever tot het nabijgelegen bos. Van iedere locatie moesten er drie emmers verzameld worden, zoveel grond dat er vlakken van 1 bij 2 meter mee bedekt zou kunnen worden. De menselijke maat: de maat van een graf.  De afstand tussen ieder vlak moest een handbreedte van de volgende af liggen. ‘Ik houd van simpel’, zei herman daarover glimlachend, ‘de werkelijkheid is immers al mooi genoeg’

Hoe zijn die locaties gekozen? Toeval?

Gerda: 'Daar heeft herman de vries niets over gezegd. Wij hebben twee kenners van het IJsseldal, Henk Hengeveld en Jaap Starkenburg, gevraagd om locaties te kiezen.'

Henk vertelt dat ze op de bodemkaart hebben gekeken welke grondsoorten karakteristiek zijn voor de geologie van het IJsseldal. “We moesten dus zeker klei hebben, verschillende dekzanden, zavel en natuurlijk ook veen.” Omdat herman had aangegeven dat het om grond gaat die aan de oppervlakte ligt, hebben Henk en Jaap ook gekeken naar wat typisch is voor het grondgebruik in de regio, ’woeste’ gronden, oude en jongere landbouwgronden, grondwinningslocaties. Zo hebben ze een portret van het IJsseldal gemaakt. 

kaart IJsselvallei 

herman de vries kiest zelf meestal voor het toeval, voor eerst vinden en dan pas zoeken. Maar binnen de door hem gegeven regels kun je ook kiezen voor een portret in grondtonen. Wat is dan de volgende stap?

Jaap vertelt: “Grond is belangrijk voor eigenaren! Je stapt niet zomaar op iemands land. Je stapt zelfs niet zomaar op iemand af met de vraag, mag ik wat grond van je land? We hebben allebei lang in dit landschap gewerkt, we kennen veel grondeigenaren en die hebben we benaderd. We wilden maar drie emmers grond, niet veel. Daarvoor hebben we toestemming gevraagd, om dat op te graven.'

Vindplaats grond: Keizers- en Stobbenwaarden – ten noorden van Deventer 

Henk vult aan: “Graven begint al als je aankomt bij de plek, met het bijpraten met de eigenaar.” Jaap; “Dat waren soms diepgravende gesprekken. Met name drie gesprekken staan me nog heel erg bij. Met grondeigenaren die erg onzeker zijn over hun toekomst. Ze zitten niet alleen letterlijk, maar ook figuurlijk aan de grond. Onze omgang met de bodem moet veranderen, maar zó dat boeren ook verder kunnen.”

In de zaal is ook een grondeigenaar aanwezig, André Kodde, een energieke man met vier jonge kinderen. Kan hij zijn eigen grond herkennen in de zestien grondvlakken?

'Tsja, dat is niet zo makkelijk. Ik heb er al een beetje naar staan kijken zo, maar, … ik denk dat het deze is”. Hij wijst naar een grondvlak. “Ik ga vooral af op de kleur. Maar de grond voor onze voeten is aan het uitdrogen, dat maakt het moeilijker. Ik weet dat mijn grond donker is, heel humusrijk. Het is zeker niet een van die rodere brokkelige, of die gelige daar, schoon zand. Het is ook niet die grijze met de steentjes en zeker niet die diep zwartrode, dat is veen. Ik weet het niet zeker, …”  En als je de grond tussen je vingers voelt? Of hem ruikt? Of proeft? Hij lacht. Een andere bezoeker reageert: “De grond vertelt iets over zichzelf als er wat op groeit.”

ijsselse aarde | herman de vries

Jaap: “Zoals de grond hier nu ligt, dat is schitterend, een staalkaart van de IJssel. Toch voelt het ook ‘dood’, zo zonder de plek, de lucht, het land, vocht, en bovenal zonder het leven in de grond dat grond tot een bodem maakt en tot het prachtige begrip aarde leidt.”

Er blijven in het gesprek veel vragen liggen over de getoonde grondvlakken: Is de grond uitgeleend of weggegeven? Zijn er afspraken over gemaakt? Is de grond wel van ons? Liggen er nu op zestien plaatsen kuilen te wachten op hun grond?

In het werk van herman de vries is het verzamelen en tonen van aarde een uiterst consequente daad. De bioloog in hem weet dat de grond zich uitdrukt via de planten en insecten die er op leven. Als experimenterende mens weet hij hoe die planten smaken, welk effect ze hebben op lichaam en geest. Hij noemt dat Flora incorporata, de mens is wat hij eet. De methodische opzet van zijn werk laat de wetenschapper in hem zien. Maar als kunstenaar leest en toont hij de schoonheid. Hij benadrukt dat deze gewone grond buitengewone aandacht waard is.

Dat heeft herman de vries in 1972 ook gezegd in een gedicht:

mijn poëzie is de wereld

ik schrijf haar elke dag

ik schrijf haar elke dag nieuw

ik zie haar elke dag

ik lees haar elke dag

ik eet haar elke dag

ik slaap haar elke dag

de wereld is mijn kans

zij verandert me elke dag

mijn kans is mijn poëzie

Jeroen van Westen
d.d. 16 juli 2023

Een belangrijk thema in het werk van Jeroen van Westen is de dynamische relatie tussen natuur en cultuur die het landschap vormt. Ieder landschap laat zich volgens hem lezen als een boek over die dynamische relatie. Het landschap is voor hem een bron van inspiratie bij het nadenken over nieuwe vragen en nieuwe wensen.