Marieke Folkers, curator en cultuurwetenschapper, opende vrijdag 12 juli de tentoonstelling 'The Sick Rose van Hannelotte van Elst. Hieronder kun je haar openingswoord nalezen. 

Er bestaat geen Westers woord voor het gevoel dat je hebt wanneer je bang bent om de wereld om je heen niet bij te kunnen houden. Er is ook geen woord voor de onvoorspelbaarheid van je beschikbare energie, of voor het afscheid moeten nemen van het leven dat je dacht te gaan hebben.  

En wat zeg je als je vaak te horen krijgt; ; 'Maar je ziet er helemaal niet ziek uit!' Het antwoord 'maar ik ben wél ziek' beperkt je identiteit tot alleen je ziek zijn. Het antwoord “ik ben chronisch ziek, maar momenteel heb ik weinig symptomen en gaat het beter, maar nee ik word nooit helemáál beter, althans, niet wat ‘beter’ betekent in de normatieve, kapitalistische, neoliberale maatschappelijke context, maar soms gáát het wel beter, maar mijn ‘beter’ heeft misschien een ander vertrekpunt, maar ik ben blij met hoe het nu gaat, al ben ik inderdaad wel ziek en dat blijf ik ook”, dát antwoord op de opmerking dat je er niet ziek uitziet is in veel situaties te lang en roept waarschijnlijk meer vragen dan antwoorden op.  

Marieke Folkers - opening 'The Sick Rose'

Zo zijn er ontelbaar veel situaties en gevoelens wanneer je een chronische ziekte of aandoening hebt, die lastig zijn om in woorden uit te drukken. Je kunt het wel vertellen, maar écht overbrengen hoe je je voelt, dat is lastig. 

Gelukkig is daar kunst. 

Hannelotte van Elst verbeeldt in haar werk haar geleefde ervaring. Ze begon met tekeningen in een dagboek - deze is ook te zien in de tentoonstelling - waarmee ze grip probeerde te krijgen op de constant veranderende, onvoorspelbare situatie waar ze zich in bevindt. Dat heeft uiteindelijk geleid tot de zelfportretten die we hier zien. Hierin visualiseert ze haar pijn en zoektocht, en maakt ze zichtbaar wat niet direct zichtbaar is. Tekenen en schilderen zijn voor haar een proces om zichzelf beter te leren kennen. Als ze naar een zelfportret kijkt, lijkt het, in haar woorden: “alsof ik in de spiegel kijk, maar dan echt.” 

Door het delen van haar persoonlijke geleefde ervaring, biedt Hannelotte ongetwijfeld een spiegel voor velen. Tegelijkertijd moet ik ook denken aan een raam. Een raam waardoor je de ‘echte’ Hannelotte ziet. Maar misschien herken je door het raam ook wel iemand in je eigen omgeving; een familielid, goede vriend, buurtgenoot of collega bijvoorbeeld. 

Hannelotte gebruikt veel patronen en symbolen in haar werk. De zon en de maan staan bijvoorbeeld voor het verstrijken van de tijd, en de bloeiende en verwelkte bloemen voor hoe mensen je zien tegenover hoe je je écht kan voelen. Zo heeft alles in het beeld een onderliggende betekenis. Al wil ik jullie graag uitnodigen om zelf te kijken en te bedenken wat iets voor jou persoonlijk zou kunnen betekenen. 

 The Sick Rose | Hannelotte van Elst

Maar ook om te bedenken hoe jijzelf een bepaald gevoel zou verbeelden. Als jij zou verbeelden dat je het eng vindt om geen controle meer over je lichaam te hebben, dat je bang bent om iets te missen omdat je zelf ‘langzamer’ kan gaan dan je vrienden, hoe zou je dat dan doen? Of hoe verbeeld je dat je trots bent op waar je nu staat en op wat je nu kan, tegen alle (al dan niet eigen gecreëerde) verwachtingen in? Wordt het abstract of teken je een bepaald figuur? Welke vormen en kleuren zou je gebruiken? 

In Hannelottes werk zijn de vrolijke, sprekende kleuren naar eigen zeggen een contrast van haar pijn. Tegelijkertijd zijn ze ook juist een uiting van haarzelf. Hannelottes werk is kleurrijk, levendig, sprekend. Niet ‘ondanks’ haar ziekte, maar door wie ze is als persoon. Het leven met een chronische ziekte is niet inherent donker en zwaar. De tentoonstelling is vernoemd naar het gedicht The Sick Rose van Wiliam Blake. De laatste zin daarvan luidt: 'And his dark secret love / Does thy life destroy.' Maar het is een misvatting dat je leven inherent wordt verwoest door ziekte. 

Een chronische ziekte of aandoening is niet alleen iets fysieks. Het is ook iets maatschappelijks en sociaals. Je vormt al dan niet bewust een beeld van jezelf en van anderen door sociaal-maatschappelijke aannames, normen en verwachtingen. Bijvoorbeeld dat een chronische ziekte of aandoening je leven zou verwoesten, maar ook over wanneer je er ‘ziek’ uitziet, wanneer je ‘beter’ bent, of waar je op een bepaald moment in je leven zou moeten zijn. Normatieve vanzelfsprekendheden zijn echter niet de waarheid, maar een sociale constructie. Ze kunnen echter wel begrenzend voelen en je zelfbeeld beïnvloeden en reduceren. 

Tegen iemand zeggen dat diegene er niet ziek uitziet lijkt misschien een compliment, maar ondermijnt eigenlijk diens situatie. Het werpt een scheve verhouding op, omdat het aanzet tot een verklaring of uitleg waarom diegene niet binnen een bepaald plaatje past. Het impliceert bovendien dat je aan bepaalde voorwaarden zou moeten voldoen om ‘echt ziek’ of ‘ziek genoeg’ te zijn.  

Hannelotte’s zelfportretten zijn in de eerste plaats een prachtige uiting van haar binnenwereld. Tegelijkertijd stipt ze ook bredere vragen aan, zoals: Op basis waarvan vorm je een beeld van jezelf en van iemand anders? Wanneer zie je iemand ‘echt’?  

Er bestaan dus waarschijnlijk niet de geschikte woorden om deze vragen te beantwoorden. Iemand helemaal begrijpen zal misschien niet lukken. Maar dat hoeft ook niet. Begrip is ten slotte niet noodzakelijk voor inlevingsvermogen. Wat wél helpt bij inlevingsvermogen, is kunst. Kunst is in staat om een gevoelsmatige, emotionele reactie los te maken, die je niet onder woorden hoeft te brengen. Een geleefde ervaring is genoeg. 

Wat ervaar jij als je naar de werken kijkt? 

Marieke Folkers
d.d. 12 juli 2024

Over Marieke Folkers
Marieke Folkers houdt zich als curator en cultuurwetenschapper bezig met het raakvlak tussen kunst en gezondheid, met vragen als: Wanneer is iemand gezond en wie bepaalt dat? Op welke manier kan de ervaring van kunst bijdragen aan welzijn? Hoe kunnen emoties, herinneringen of gedachtes zich fysiek manifesteren? Daarnaast is ze werkzaam als projectcoördinator van Meaningful Artistic Research, een samenwerking van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht en Universiteit voor Humanistiek op het gebied van kunst en onderzoek. 

De tentoonstelling 'The Sick Rose' is nog te zien tot en met 1 september 2024 >>