Kunstenlab nodigde kunstenaars uit in een open call een idee-schets maken voor een Tegenbeeld voor het omstreden standbeeld van President Steyn. Dit leverde een rijke oogst van ruim 60 idee-schetsen op. Drie kunstenaars – Jeroen Diepenmaat, Lawil Karama en Edwin Stolk - zijn uitgenodigd hun idee-schets verder uit te werken. Deze drie voorstellen zijn van 29 mei tot en met 20 juni te zien in de Bibliotheek Deventer. 
 

Jeroen Diepenmaat
Wat als president Steyn zichzelf eens in de ogen had kunnen kijken? Er bestaan slechts twee standbeelden van Marthinus Theunis Steyn. In een museum in Zuid-Afrika is het ene te vinden en het andere in nabijheid van station Deventer. Vanuit die gedachte wilde kunstenaar Jeroen Diepenmaat het beeld uit Zuid-Afrika laten halen en tegenover het standbeeld in Deventer zetten. Om bij wijze van spreken te oordelen over wat hij allemaal heeft gedaan. Het standbeeld van president Steyn in Zuid-Afrika is daar verplaatst naar een museale setting omdat het beeld ook daar omstreden is. 

Lawil Karama
In 2020 werd het inmiddels omstreden standbeeld van president Steyn beklad met de in rood geschreven tekst ‘vind de racist in jezelf X’. Een confronterende tekst die naast woede en verdriet vooral ook een oproep is tot reflectie volgens kunstenaar Lawil Karama: ‘Welk deel van jou is bevooroordeeld? Welk deel van jou is de racist?'

Voor de kunstenaar is de sculptuur van President Steyn een blijvende confrontatie met het donkere verleden van de Nederlandse staat. In haar idee-schets omarmt zij de in 2020 aangebrachte graffiti door deze verder door te voeren in een tijdelijke lichtprojectie van verschillende citaten en stellingen.

Lawil Karama: ‘In de avond en de nacht wanneer het tevoorschijn komt dan staat het symbool voor de donkere periode van apartheid. De projectie brengt met woorden de daden aan het licht en het eert de mensen die in opstand durfden de komen tegen onderdrukking .‘

Edwin Stolk
Ook kunstenaar Edwin Stolk werd geïnspireerd door de in 2020 aangebrachte graffiti. Het onveranderlijke standbeeld van president Steyn werd voor even veranderd met de in rood geschreven tekst ‘vind de racist in jezelf X’. Hiermee werd volgens kunstenaar Edwin Stolk het belang van dit onveranderlijke beeld bevestigd. Het beeld vormt door deze waardevolle clash tussen historische contexten juist de aanleiding voor een betekenisvol gesprek.

Vandaag kan niemand voor welke vorm van uitsluiting en racisme zijn – zoals ‘gewoon’ was in de tijd van President Steyn. Onze tijd vraagt, nee schreeuwt om nieuwe inspirerende voorbeelden volgens Edwin Stolk.

In zijn voorstel creëert Stolk tegenover het standbeeld van president Steyn een nieuw veranderlijk beeld uit natte klei waarmee verschillende mensen worden geëerd. Als voorbeeld begint Edwin Stolk met een bruggenbouwer Krotoa. Zij bemiddelde tussen de overheersende Nederlanders in Zuid Afrika, die ongevraagd voet zetten op het land van het Khoikhoi-volk waartoe zij behoorde. Met een jaarlijkse voordracht door de inwoners van Deventer, wordt daarna steeds opnieuw een onzichtbaar voorbeeld geëerd. In tegenstelling tot het monument van President Steyn kan dit beeld wel veranderen.

Kunstenaarsgesprek Tegenbeeld (maart 2021)
Kijk het kunstenaarsgesprek terug met Jeroen Diepenmaat, Lawil Karama en Edwin Stolk over hun idee-schets en hun keuze hoe om te gaan met een omstreden beeld als president Steyn.

 

Toelichting van de jury op de schetsvoorstellen
De selectiecommissie die de 3 inzendingen hebben gekozen uit de ruim 60 idee-schetsen bestond uit: Annet Zondervan – directeur CBK Zuidoost, Bram Kuypers - kunstenaar en lid gemeentelijke adviesraad kunst en openbare ruimte, Koen Bril en Marike Pool- beiden van Kunstenlab. De commissie zei het volgende over de voorstellen: 

Jeroen Diepenmaat
De sterkste artistieke concepten zijn misschien wel die concepten die opvallen door hun eenvoud en het ontbreken van enigerlei ruis. Take a look at yourself heeft deze helderheid: het is een radicaal en compromisloos voorstel waarin tegelijk een prettige gekte schuilgaat. Een ijzersterk concept volgens de commissie, die overigens wel benieuwd is naar de haalbaarheid om het andere beeld naar Deventer te halen.

Lawil Karama
De commissie is in het bijzonder getroffen door de persoonlijke betrokkenheid van de kunstenaar en hoe zij dit weet te vertalen in haar voorstel. Juist de emotie is de kracht in dit concept. De commissie is benieuwd hoe de kunstenaar haar plan verder zal uitwerken naar een schetsontwerp en biedt hierbij, in het kader van talentontwikkeling, begeleiding aan.

Edwin Stolk
De commissie is van mening dat de kunstenaar de complexe thematiek grondig heeft doordacht en zijn analyse op overtuigende wijze weet te vertalen in een sterk beeld, dat tegelijk ook genuanceerd is en historisch gelaagd. De procesmatige aanpak met de spannende transformatie van de figuur Krotoa naar hedendaagse ‘machteloze anderen’ en/of ‘verbinders’ legt een mooie link met de actualiteit.

 

Slotconclusie commissie
Tegenbeeld is een onderzoeksproject rondom het omstreden standbeeld van president Steyn aan de stationsstraat in Deventer. Kunstenlab is gestart met een open call voor een tegenbeeld. De opbrengst van de open call (ruim 60 voorstellen) is gepresenteerd op bouwhekbanners bij het omstreden standbeeld. Daarnaast hebben we in de hele binnenstad van Deventer posters opgehangen met quotes uit een aantal van de inzendingen.

Een speciale selectiecommissie heeft de ideeën bekeken en besproken en er drie uitgekozen. Deze kunstenaars hebben met extra budget hun idee-schets uitgewerkt tot schetsvoorstellen. Kunstenaars Jeroen Diepenmaat, Lawil Karama en Edwin Stolk hebben hiervoor uitgebreid research gedaan. Jeroen heeft in zijn onderzoek contact gelegd met het Anglo-Boer War Museum in Zuid-Afrika waar het enige andere standbeeld van Steyn staat. Dit gaf ons een inkijk in hoe gevoelig de situatie rondom dit beeld ook daar nog is. Lawil Karama heeft onder meer toegang gekregen tot de archieven van Rhodes Must Fall en The Black Archives en daardoor research kunnen doen naar de ontwikkeling van teksten op protestborden van de jaren ’60 tot nu. Door deze teksten te gebruiken in haar voorstel voegt Lawil een interessante betekenislaag toe aan haar initiële plan waarop ze reageert op van het standbeeld verwijderde graffiti. Edwin Stolk heeft zich verdiept in de historische persoon Krotoa; een tot nu toe tamelijk onzichtbaar (maar tegelijk ook onmisbare) speler in de geschiedenis van Zuid-Afrika die door Edwin Stolk juist op het voetstuk wordt gezet.

Gaandeweg dit project werd het de organisatie en selectiecommissie duidelijk dat dit onderwerp nog complexer is dan we al vermoedden. In de bijeenkomst waarin de commissie haar keuze zou maken  zijn ook weer veel waardevolle aspecten en inzichten aan de orde gekomen. Dat was precies de reden waarom we dit project zijn gestart. We zijn er van overtuigd geraakt dat we de kunstenaars, onszelf en het actuele onderwerp tekort zouden doen als het na een selectie en uitvoering van één voorstel zou stoppen, en dat we ook het brede spectrum van het onderzoek en invalshoeken met een groter publiek willen delen. Op basis hiervan concluderen we daarom dat we nog niet klaar zijn met het onderzoek.

We hebben daarom besloten nog geen keuze te maken uit de voorstellen maar het project voort te zetten. Kunstenlab schrijft hiervoor een plan en onderzoekt de mogelijkheden van financiering. We verwachten na de zomer te weten hoe de kansen zijn en hopelijk in het najaar dit onderzoeksproject te continueren waarbij alle drie de uitgewerkte voorstellen een prominente rol zullen krijgen.

Aanvulling
De selectiecommissie van Tegenbeeld had besloten nog geen keuze te maken uit de drie voorstellen maar het project voort te zetten. Een belangrijke overweging is dat we door het project tot nieuwe inzichten zijn gekomen; we vinden juist de verschillende insteken van de voorstellen op dit thema zo relevant dat we twijfelen of de keuze voor 1 voorstel voldoende recht doet aan de complexiteit. We hoopten in het najaar dit onderzoeksproject te continueren waarbij alle drie de uitgewerkte voorstellen een prominente rol zullen krijgen. Dit besluit wijkt af van de afspraken zoals we die met de drie kunstenaars hadden gemaakt. Daarin stond dat Kunstenlab aan het einde van dit traject een van de drie voorstellen zou uitvoeren. Het afwijken van vooraf gestelde procedures is niet onze gewoonte. Bij dit project zagen we echter zoveel kansen en mogelijkheden dat we dit wel hebben gedaan. Voor een van de kunstenaars verandert de context van zijn project daardoor zodanig dat hij zich genoodzaakt voelt om zich terug te trekken. Wij betreuren dit uiteraard en respecteren zijn keuze. Ondertussen beraden ons op hoe we het project Tegenbeeld nu voort gaan zetten en gaan daar opnieuw over in overleg met selectiecommissie en kunstenaars.


Boekenweek
Aanleiding voor deze oproep is de Deventer Boekenweek met het thema ‘tweestrijd’. Kunstenlab ziet tweestrijd in de manier waarop een dergelijk beeld tot discussie leidt: hoe ga je om met een beladen geschiedenis? Moeten we omstreden beelden verwijderen, of (met context) juist laten zien? En we zien ook een tweestrijd in de beelden: hoe verhoudt het tegenbeeld zich tot het bestaande beeld? 

Tegenbeeld, een presentatie van 3 ontwerpschetsen

19 mei 2021 t/m 27 juni 2021
Bibliotheek Deventer