Het Kunstenlab vroeg mij een reflectie te schrijven op de huidige twee tentoonstellingen, ‘Unicode’ van Anna Raczynska (1990, Polen) en Hannes Nienhüser (1989, Duitsland) en ‘Small Crimes’ van Sjoerd Tegelaers (1987, Nijmegen). Alle drie de kunstenaars zijn alumni van de AKI, ArtEZ University of the Arts, waar ik sinds 2008 aan verbonden ben als theoriedocent. Nienhüser en Tegelaers studeerden af in 2014 aan AKI ArtEZ. Raczynska deed een Erasmusuitwisseling in 2013 -2014 op de AKI en studeerde in 2015 af aan de Eugeniusz Geppert Academie voor Kunst en Design, in Wroclaw.

Bij het betreden van de tentoonstellingsruimte in het Kunstenlab valt mijn oog als eerste op een gigantische, lang uitgerekte zwart-witte wandschildering van het Yin Yang symbool, het Chinese symbool voor twee tegengestelde (het mannelijke en vrouwelijke) krachten die elkaar perfect in balans houden. Het Yin Yang symbool is door het veelvuldige gebruik – in interieurvormgeving, styling en decoratie- artikelen voor massaconsumptie, clichématig geworden. Het is zo herkenbaar, zo alom vertegenwoordigd geweest, met name in trendgevoelige settings, dat het haar kracht en oorspronkelijke zeggingskracht voor mij enigszins verloren heeft.

De filosoof en cultuurcriticus Walter Benjamin (1892 – 1940) schreef in zijn beroemde essay ‘Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid’ (1935) over het aura van het kunstwerk, dat afneemt naarmate het veelvuldig gekopieerd wordt met moderne technische reproductietechnieken. Het kunstwerk kan daardoor aan zeggingskracht verliezen, maar kan een symbool dat ook? Een symbool is een communicatiemiddel, bij uitstek ontworpen voor veelvuldige reproductie. Toch kan dat ook aan kracht inboeten en kunnen we het niet langer bewust registreren, omdat het zo evident is geworden.

Als ik de ruimte in Kunstenlab nader in mij opneem, dringt de associatie met een kapitalistische wereld zich aan mij op; bij het zien van een video- installatie met verschillende valuta en casino symbolen die schreeuwerig ronddraaien en tezamen het woord ‘YES’ vormen. Verspreid door de zaal staan sculpturen opgesteld, waardoor je als toeschouwer met nog meer hedendaagse, ogenschijnlijk universele symbolen wordt omringd, die gevat zijn in blokken bouwmateriaal (soms in positieve vorm zoals een reeks sterren- of juist in negatieve vorm alsof ze uit een mal gedrukt zijn). Een onmiskenbaar Google Maps pin symbool – ‘U bevindt zich hier’ – staat niet rechtop, maar ligt op z’n kant.

Het groene vinkje, dat verwijzen kan naar ‘goed, ok, bericht gelezen’ tot en met (sterren) ratings, een kruisje, een smiley emoji, het Windows instellingensymbool: dit is unicode, oftewel dit zijn internationale ‘codes’, tekens, pictogrammen en symbolen afkomstig uit onze online communicatie en onmiskenbaar verbonden met het digitale tijdperk. Op één van de witte achterwanden hangt een delicate installatie: een reeks handgebaren eveneens ontleend aan emoji (uit o.a. WhatsApp interfaces), die zijn opgeblazen tot de werkelijke grootte van een menselijke hand. Ze roepen de associatie op met gebarentaal. De emoticon is anno 2020 niet meer weg te denken, deze samengebalde, snelle communicatie sluit naadloos aan bij ons vluchtige, smartphone taalgebruik. Maar zijn deze emoticon tekens werkelijk zo universeel als ze ons toeschijnen? Het kunstenaarskoppel Nienhüser en Raczynska deconstrueert, bevraagt en transformeert deze ‘unicode’ naar een zowel twee- als driedimensionale vorm, waardoor beide werelden elkaar in deze ruimte fysiek ontmoeten. Op ironische wijze spelen ze met semiotiek (tekenleer), symbolen en pictogrammen die voor de 21e -eeuwse mens gemeengoed zijn geworden.

In de projectruimte toont Sjoerd Tegelaers de serie ‘Small Crimes’, bestaande uit kleine, fluweelzwarte mezzotinten. Deze droge naald etstechniek uit de 17e eeuw is zeer arbeidsintensief, waardoor de techniek mede het formaat van de werken heeft bepaald. De kleine, donkere prenten die meteen intrigeren door hun soms ietwat bizarre en vervreemdende voorstellingen, hebben een grote zeggingskracht. De titel ‘Small crimes’ verwijst naar kleine vergrijpen, misdragingen en ongewenst gedrag. Tegelaers is gefascineerd door menselijk handelen en door opvattingen over moraliteit. In zijn werk observeert en bevraagt hij de heersende normen en waarden in onze 21e -eeuwse samenleving. Een groot inspirator voor Tegelaers’ grafiek zijn de etsen van de Spaanse 19e -eeuwse hofschilder Francisco José de Goya y Lucientes (1746-1828). Goya toonde zich in zijn zeer persoonlijke, vrije grafische werk een scherp observator en maatschappijcriticus. In zijn serie ‘Los Caprichos’ (de grilligheden) en ‘Los Proverbios’ (de gezegden of dwaasheden), toont hij de dommigheid, gierigheid, dwaasheid van de medemens.

Tegelaers is eveneens een scherp observator en beoogt met ‘Small Crimes’ een vergelijkbaar doel. Net als Goya voorziet hij zijn etsen van een onderschrift, echter Tegelaers’ onderschriften doen mij ook denken aan hedendaagse variaties op 17e -eeuwse emblemata (een kleine prent voorzien van een spreuk, zinsnede of gedicht) vanwege hun soms enigmatische aard.
De tentoonstelling ‘Small Crimes’ van Sjoerd Tegelaers is van een heel andere sfeer dan ‘Unicode’, maar alle drie de kunstenaars tonen zich kritische beschouwers van onze hedendaagse samenleving met haar waarden, gebruiken, taal, codes en tekens.

Joanne Dijkman MA
d.d. 12 oktober 2020

Joanne Dijkman MA (Velp, 1985) studeerde kunstgeschiedenis met als specialisatie moderne en hedendaagse kunst aan de Universiteit Utrecht en voltooide daarnaast de Bachelor Visual Art and Design in Education aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht. Sinds 2008 is zij werkzaam in het hoger kunstonderwijs als docent kunsttheorie en kunstgeschiedenis aan AKI ArtEZ University of the Art. In 2010 ontving zij een beurs van het Mondriaan Fonds om deel te nemen aan een curator – in – residence programma in Schloss Ringenberg (DL) en stelde verschillende tentoonstellingen (mede) samen in het grensgebied tussen Nederland en Duitsland.

Op dit moment is zij als PhD onderzoeker verbonden aan het lectoraat AeCT – Lectoraat Kunst- en cultuureducatie als kritische strategie van Dr. Jeroen Lutters, onderdeel van ArtEZ University of the Arts, waar zij werkt aan een PhD onderzoek naar radicale experimenten in het hoger kunstonderwijs o.l.v. prof. dr. René Boomkens, bij Amsterdam School of Cultural Analysis, aan de UvA.